کد مطلب:188804 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:161
دعاها و نیایش ها
دعاها و نیایش های امام باقر (ع)، در نظر اهل معرفت و بینش، خود چشمه ای
[ صفحه 235]
جوشان از درس های توحیدی و اخلاقی است.
آگاهانی كه علم را از مبدأ زلال وحی به ارث برده اند و گنجینه های معرفت را سینه به سینه از رسول خدا گرفته اند، در راز و نیازهایشان با خدا نیز، پیامدار ارزش ها و ترسیم كننده ی چهره ی انسان وارسته و متعالی هستند.
اگر ما از دعاها، سود نمی جوییم، بدان جهت است كه جز ظاهر الفاظ، از آن چیزی دریافت نمی كنیم، و معانی و لوازم آن معانی را مورد تأمل قرار نمی دهیم.
اكنون با تأملی بایسته به بخشی از دعاهای امام باقر (ع) می نگریم:
امام باقر (ع) پس از نماز شب، هماره این دعا را زمزمه می كرد:
لا اله الا الله وحده لا شریك له؛
معبودی جز خدای یگانه ی بی شریك نیست.
له الملك و له الحمد؛
فرمانروایی بر نظام هستی در انحصار او است و همه ی ستایش ها نیز.
یحیی و یمیت و یمیت و یحیی؛
حیات می بخشد و می میراند، می میراند و زنده می سازد.
بیده الخیر و هو علی كل شی ء قدیر؛
هر خیر و ارزشی در قملرو و اراده ی او است و او بر هر چیز توانا است.
اللهم لك الحمد یا رب؛
بار الها! ستایش ها، همه مخصوص تو است.
انت نور السماوات و الارض؛
تو نور آسمان ها و زمینی.
فلك الحمد؛
پس (بر این روشنی وجود) تنها تو را باید ستود.
انت قوام السماوات و الارض؛
تو مایه ی قوام و ایستایی آسمان ها و زمینی.
فلك الحمد؛
پس (بر این ایستایی و استحكام نظام هستی) تنها تو را باید ستایش كرد.
و انت جمال السماوات و الارض؛
[ صفحه 236]
و تو جمال و زیبایی آسمان ها و زمینی.
فلك الحمد؛
پس تو را بر این جمال، ستایش و حمد باید كرد.
و انت تجیب دعوة المضطرین؛
و تویی پاسخگوی نیازمندان افتاده در دام ناگزیری و اضطرار.
فلك الحمد؛
پس (بر این پاسخگویی و مشكل گشایی) تو را ستایش باد.
و انت ارحم الراحمین؛
در حالی كه تو مهربانترین مهربانانی.
اللهم بك تنزل كل حاجة؛
بار الها! هر نیازی، سرانجام رو به تو دارد.
فلك الحمد؛
پس تو را (بر این منزلت) سپاس!
و بك یا الهی انزلت حوائجی اللیلة؛
خداوندا! امشب من نیز خواسته ها و آرزوهایم را به پیشگاه تو آورده ام.
فاقضها لی یا قاضی الحوائج؛
پس نیازهایم را بر آور ای بر آورنده ی نیازها.
اللهم انت الحق؛
بار الها! تو خود حقی، تمام حق
و قولك الحق؛
و سخن و پیام تو حق (مبرا از نارسایی و ضعف)
و وعدك الحق؛
و وعده های تو حق (بدون تخلف و دروغ)
و انت ملك الحق؛
و فرمانروایی تو حق (به دور از بیهودگی و ظلم)
اشهد ان لقائك الحق؛
گواهی می دهم كه ملاقات تو (مشاهده ی نظام كیفر و پاداش تو در قیامت و یقین
[ صفحه 237]
به حقانیت وعده هایت) حق است و تحقق پذیر.
و ان الساعة اتیة لا ریب فیها؛
و گواهی می دهم كه لحظه ی بر پایی قیامت خواهد آمد و شكی در آن راه ندارد.
و انك تبعث من فی القبور؛
و اقرار می كنم كه تمامی خفتگان در گور را زنده خواهی ساخت و بر خواهی انگیخت.
اللهم لك اسلمت؛
بارالها، تنها در برابر تو تسلیم و فرمانبرم.
و بك امنت؛
و به تو ایمان دارم.
و علیك توكلت؛
و بر تو توكل كرده ام.
و بك خاصمت؛
و به وسیله ی تو و به اتكای بر تو با دشمنان، ستیز كنم.
و الیك حاكمت؛
و تو را در امور حاكم و داور گزینم.
فاغفر لی ما قدمت و اخرت؛
پس آنچه را در گذشته انجام داده ام و یا آنچه را كه به تأخیر افكنده ام، بر من ببخشای.
و اسررت و اعلنت؛
چه كارهایی كه در نهان انجام داده ام و چه آنچه را كه آشكار مرتكب شده ام.
انك الحی الذی لا اله الا انت. [1] .
همانا تویی آن حقیقت زنده (كه مرگ و فنا نداری) همان معبود یگانه ی بی همتا. اگر در مضمون عالی این نیایش دقت شود، فشرده ای است از پیام های به حق قرآن، كه به ترتیب، این درس ها و پیام ها را با زبان عشق و نیایش و خضوع و بندگی به
[ صفحه 238]
روح و اعماق وجود انسان، می رساند.
یگانگی خدا در معبودیت، یگانگی خدا در فرمانروایی بر هستی، عظمت و والایی قابل ستایش فرمانروایی بهینه ی خدا، مرگ و حیات مقهور خدا و قانون آن در اختیار او، خدا مبدأ و منشأ همه ی ارزش ها در نظام وجود، خدا دارای قدرت مطلق، پروردگاری خدا و تكامل بخشی او به خلق، شایان ستایش، نور وجود و تكامل و رهیابی در نظام جهان متكی به خدا، قوام و پایداری جهان، از آن خدا، زیبایی آسمان ها و زمین در پرتو جلوه ی جمال خدا. (خدا با چنین ویژگی ها و صفات) تنها ملجأ نیازمندان و تنها پاسخگوی واقعی ایشان، حقانیت وجود خدا، قرآن، وعده ی بهشت و دوزخ، حقانیت قیامت و لقای الهی، حقانیت رستاخیز آدمیان از قبرها، اقرار دوباره و چند باره به تسلیم و ایمان و توكل و...
این ها همه و همه، همان پیام هایی است كه در سراسر قرآن، مورد توجه وحی است و خداوند به آدمیان یادآوری كرده است.
نیایشی دیگر
امام باقر (ع) پس از نماز شب در نیایش با خداوند این فرازها را بیان می داشت:
اللهم بحق محمد و آل محمد، صل علی محمد و آل محمد؛
خداوندا! به حق محمد و خاندان او بر محمد و خاندانش درود فرست.
و لا تؤمنا مكرك؛
خداوندا! ما را فارغ از مكرت (غافل از برنامه ها و مجازات هایی كه برای گنهكاران قرار داده ای) قرار مده.
و لا تنسنا ذكرك؛
و ما را از یاد خویش در سراب غفلت و فراموشی رها مكن.
و لا تكشف عنا سترك؛
پوشش و حجاب خطا پوشت را از كردار ما بر مگیر (ما را رسوا مكن).
و لا تحرمنا فضلك؛
ما را از لطف و فضل خویش محروم و بی بهره مدار.
و لا تحل علینا غضبك؛
خشمت را بر ما جاری مساز.
[ صفحه 239]
و لا تباعدنا من جوارك؛
و ما را از جوار رحمتت دور مگردان.
و لا تنقصنا من رحمتك؛
و رحمت هایت را از ما دریغ مكن.
و لا تنزع عنا بركاتك؛
و بركاتت را از ما دور مگردان.
و لا تمنعنا عافیتك؛
و ما را از سلامتی و عافیتت، بی بهره مساز.
و اصلح لنا ما اعطیتنا؛
و آنچه را كه به ما عطا كرده ای، سامان بخش و مایه ی صلاح ما قرار ده.
و زدنا من فضلك المبارك الطیب الحسن الجمیل؛
از الطاف دیرپایت و از نعمت های پاكیزه، نیكو و زبیایت ما را افزون عطا كن.
و لا تغیر ما بنا من نعمتك؛
به خاطر رفتار ناشایست ما، نعمت هایت را باز مگیر و تغییر مده.
و لا تؤیسنا من روحك؛
و ما را از امداد و حمایت و لطفت مأیوس مگردان.
و لا تهنا بكرامتك؛
به بزرگواری خویش، ما را خوار مگردان.
و لا تضلنا بعد اذ هدیتنا؛
و پس از راهیابی به هدایت، ما را در گمراهی فرو مگذار.
وهب لنا من لدنك رحمة؛
و از جانب خویش رحمتی ویژه به ما ارزانی دار.
انك انت الوهاب؛
همانا تو بخشش ها و الطاف بسیار داری.
اللهم اجعل قلوبنا سالمة؛
بار الها! قلب هایمان را سالم (فاقد كبر و شقاوت و...) قرار ده.
و ارواحنا طیبة؛
[ صفحه 240]
و روحمان را پاكیزه.
و السنتنا صادقة؛
و زبانمان را صادق و راستگو
و ایماننا دائما؛
و ایمانمان را همیشگی و پایدار
و یقیننا صادقا؛
و یقین ما را راستین.
و تجارتنا لا تبور؛
و داد و ستدمان را (در میدان عمر) بارور و بی شكست قرار ده!
ربنا آتنا فی الدنیا حسنة؛
پروردگارا! هم در دنیا به ما نیكی عطا كن.
و فی الآخرة حسنة؛
و هم در آخرت.
و قنا عذاب النار. [2] .
و ما را از فرو افتادن در آتش دوزخ نگاهدار!
نیایشی دیگر
مردان خدا، در هنگام تلاش و استراحت، اندوه و شادی، سختی و آسانی و... از یاد خدا و نیایش با او غافل نمی مانند.
امام باقر (ع)، علاوه بر نیایش ها و دعاهای پر محتوایی كه پس از نمازها و در دل شب، به درگاه خدا عرضه می داشت، حتی به هنگام استراحت و خوابیدن نیز خویش را در محضر او می دید و با محبوب خود، راز و نیاز می نمود و می گفت:
بسم الله الرحمن الرحیم.
به نام خداوند بخشنده ی مهربان
اللهم انی اسلمت نفسی الیك؛
بارالها! جانم را به پیشگاهت تسلیم داشته (سراپا رام و فرمانبر توام)
[ صفحه 241]
و وجهت وجهی الیك؛
تمام توجهم را به سوی تو معطوف داشته ام.
و فوضت امری الیك؛
سامان همه ی امورم را به تو واگذار كرده (از تو انتظار سامان بخشی دارم).
والجأت ظهری الیك؛
به لطف و امداد تو تكیه دارم و پناه آورده ام.
توكلت علیك رهبة منك؛
بر تو توكل دارم در حالی كه از مخالفت با فرمان هایت بیمناكم.
و رغبة الیك؛
و به نعمت ها و لطف تو امیدوارم و به آن ها چشم دوخته ام.
لا منجی و لا ملجأ منك الا الیك؛
هیچ جایی برای نجات و هیچ پناهگاهی نیست (كه به هنگام نافرمانی تو به آنجا گریزیم) جز به سوی خود تو!،
آمنت بكتابك الذی انزلت؛
به كتاب آسمانی ای كه فرو فرستاده ای.
و برسولك الذی ارسلت. [3] .
و نیز به پیامبری كه مبعوث داشته ای، ایمان دارم.
امام (ع) پس از این راز و نیاز عارفانه، مشغول تسبیح حضرت زهرا (س) می شد كه آن چیزی جز ذكر «الله اكبر» و «الحمد لله» و «سبحان الله» نیست.
اگر در مضمون نیایش فوق تأمل شود، تناسب مطالب آن با هنگام خواب، آشكار می گردد؛ چه، خواب، نمودی است از مرگ، و لحظه ی خوابیدن، لحظه ای است كه می تواند شباهت های زیادی به لحظه ی مردن آدمی داشته باشد. لحظه ای كه باید تلاش های گذشته را كنار نهاد و تسلیم خاموشی و بی ارادگی شد و قدم در میدانی گذاشت كه انسان قادر به جلب منفعت برای خویش یا دفع زیان از خود نیست. و آدمی به شدت خود را نیازمند حامی و نگاهبان می بیند.
[ صفحه 242]
این جا است كه امام باقر (ع) نفس خویش را تسلیم پروردگار می بیند، توجه خود را تنها به جانب او قرار می دهد، سرنوشتش را به خدا تفویض می كند و.. سرانجام به حقانیت كتاب الهی و رسالت پیامبر (ص) دوباره و چند باره اقرار می كند.
امروز در پرتو علوم تربیتی، تأثیر سازنده ی این افزارها - آن هم در لحظات حساس زندگی - تبیین شده است، و بر اهل دانش و بینش مخفی نیست.
[ صفحه 245]
[ صفحه 235]
جوشان از درس های توحیدی و اخلاقی است.
آگاهانی كه علم را از مبدأ زلال وحی به ارث برده اند و گنجینه های معرفت را سینه به سینه از رسول خدا گرفته اند، در راز و نیازهایشان با خدا نیز، پیامدار ارزش ها و ترسیم كننده ی چهره ی انسان وارسته و متعالی هستند.
اگر ما از دعاها، سود نمی جوییم، بدان جهت است كه جز ظاهر الفاظ، از آن چیزی دریافت نمی كنیم، و معانی و لوازم آن معانی را مورد تأمل قرار نمی دهیم.
اكنون با تأملی بایسته به بخشی از دعاهای امام باقر (ع) می نگریم:
امام باقر (ع) پس از نماز شب، هماره این دعا را زمزمه می كرد:
لا اله الا الله وحده لا شریك له؛
معبودی جز خدای یگانه ی بی شریك نیست.
له الملك و له الحمد؛
فرمانروایی بر نظام هستی در انحصار او است و همه ی ستایش ها نیز.
یحیی و یمیت و یمیت و یحیی؛
حیات می بخشد و می میراند، می میراند و زنده می سازد.
بیده الخیر و هو علی كل شی ء قدیر؛
هر خیر و ارزشی در قملرو و اراده ی او است و او بر هر چیز توانا است.
اللهم لك الحمد یا رب؛
بار الها! ستایش ها، همه مخصوص تو است.
انت نور السماوات و الارض؛
تو نور آسمان ها و زمینی.
فلك الحمد؛
پس (بر این روشنی وجود) تنها تو را باید ستود.
انت قوام السماوات و الارض؛
تو مایه ی قوام و ایستایی آسمان ها و زمینی.
فلك الحمد؛
پس (بر این ایستایی و استحكام نظام هستی) تنها تو را باید ستایش كرد.
و انت جمال السماوات و الارض؛
[ صفحه 236]
و تو جمال و زیبایی آسمان ها و زمینی.
فلك الحمد؛
پس تو را بر این جمال، ستایش و حمد باید كرد.
و انت تجیب دعوة المضطرین؛
و تویی پاسخگوی نیازمندان افتاده در دام ناگزیری و اضطرار.
فلك الحمد؛
پس (بر این پاسخگویی و مشكل گشایی) تو را ستایش باد.
و انت ارحم الراحمین؛
در حالی كه تو مهربانترین مهربانانی.
اللهم بك تنزل كل حاجة؛
بار الها! هر نیازی، سرانجام رو به تو دارد.
فلك الحمد؛
پس تو را (بر این منزلت) سپاس!
و بك یا الهی انزلت حوائجی اللیلة؛
خداوندا! امشب من نیز خواسته ها و آرزوهایم را به پیشگاه تو آورده ام.
فاقضها لی یا قاضی الحوائج؛
پس نیازهایم را بر آور ای بر آورنده ی نیازها.
اللهم انت الحق؛
بار الها! تو خود حقی، تمام حق
و قولك الحق؛
و سخن و پیام تو حق (مبرا از نارسایی و ضعف)
و وعدك الحق؛
و وعده های تو حق (بدون تخلف و دروغ)
و انت ملك الحق؛
و فرمانروایی تو حق (به دور از بیهودگی و ظلم)
اشهد ان لقائك الحق؛
گواهی می دهم كه ملاقات تو (مشاهده ی نظام كیفر و پاداش تو در قیامت و یقین
[ صفحه 237]
به حقانیت وعده هایت) حق است و تحقق پذیر.
و ان الساعة اتیة لا ریب فیها؛
و گواهی می دهم كه لحظه ی بر پایی قیامت خواهد آمد و شكی در آن راه ندارد.
و انك تبعث من فی القبور؛
و اقرار می كنم كه تمامی خفتگان در گور را زنده خواهی ساخت و بر خواهی انگیخت.
اللهم لك اسلمت؛
بارالها، تنها در برابر تو تسلیم و فرمانبرم.
و بك امنت؛
و به تو ایمان دارم.
و علیك توكلت؛
و بر تو توكل كرده ام.
و بك خاصمت؛
و به وسیله ی تو و به اتكای بر تو با دشمنان، ستیز كنم.
و الیك حاكمت؛
و تو را در امور حاكم و داور گزینم.
فاغفر لی ما قدمت و اخرت؛
پس آنچه را در گذشته انجام داده ام و یا آنچه را كه به تأخیر افكنده ام، بر من ببخشای.
و اسررت و اعلنت؛
چه كارهایی كه در نهان انجام داده ام و چه آنچه را كه آشكار مرتكب شده ام.
انك الحی الذی لا اله الا انت. [1] .
همانا تویی آن حقیقت زنده (كه مرگ و فنا نداری) همان معبود یگانه ی بی همتا. اگر در مضمون عالی این نیایش دقت شود، فشرده ای است از پیام های به حق قرآن، كه به ترتیب، این درس ها و پیام ها را با زبان عشق و نیایش و خضوع و بندگی به
[ صفحه 238]
روح و اعماق وجود انسان، می رساند.
یگانگی خدا در معبودیت، یگانگی خدا در فرمانروایی بر هستی، عظمت و والایی قابل ستایش فرمانروایی بهینه ی خدا، مرگ و حیات مقهور خدا و قانون آن در اختیار او، خدا مبدأ و منشأ همه ی ارزش ها در نظام وجود، خدا دارای قدرت مطلق، پروردگاری خدا و تكامل بخشی او به خلق، شایان ستایش، نور وجود و تكامل و رهیابی در نظام جهان متكی به خدا، قوام و پایداری جهان، از آن خدا، زیبایی آسمان ها و زمین در پرتو جلوه ی جمال خدا. (خدا با چنین ویژگی ها و صفات) تنها ملجأ نیازمندان و تنها پاسخگوی واقعی ایشان، حقانیت وجود خدا، قرآن، وعده ی بهشت و دوزخ، حقانیت قیامت و لقای الهی، حقانیت رستاخیز آدمیان از قبرها، اقرار دوباره و چند باره به تسلیم و ایمان و توكل و...
این ها همه و همه، همان پیام هایی است كه در سراسر قرآن، مورد توجه وحی است و خداوند به آدمیان یادآوری كرده است.
نیایشی دیگر
امام باقر (ع) پس از نماز شب در نیایش با خداوند این فرازها را بیان می داشت:
اللهم بحق محمد و آل محمد، صل علی محمد و آل محمد؛
خداوندا! به حق محمد و خاندان او بر محمد و خاندانش درود فرست.
و لا تؤمنا مكرك؛
خداوندا! ما را فارغ از مكرت (غافل از برنامه ها و مجازات هایی كه برای گنهكاران قرار داده ای) قرار مده.
و لا تنسنا ذكرك؛
و ما را از یاد خویش در سراب غفلت و فراموشی رها مكن.
و لا تكشف عنا سترك؛
پوشش و حجاب خطا پوشت را از كردار ما بر مگیر (ما را رسوا مكن).
و لا تحرمنا فضلك؛
ما را از لطف و فضل خویش محروم و بی بهره مدار.
و لا تحل علینا غضبك؛
خشمت را بر ما جاری مساز.
[ صفحه 239]
و لا تباعدنا من جوارك؛
و ما را از جوار رحمتت دور مگردان.
و لا تنقصنا من رحمتك؛
و رحمت هایت را از ما دریغ مكن.
و لا تنزع عنا بركاتك؛
و بركاتت را از ما دور مگردان.
و لا تمنعنا عافیتك؛
و ما را از سلامتی و عافیتت، بی بهره مساز.
و اصلح لنا ما اعطیتنا؛
و آنچه را كه به ما عطا كرده ای، سامان بخش و مایه ی صلاح ما قرار ده.
و زدنا من فضلك المبارك الطیب الحسن الجمیل؛
از الطاف دیرپایت و از نعمت های پاكیزه، نیكو و زبیایت ما را افزون عطا كن.
و لا تغیر ما بنا من نعمتك؛
به خاطر رفتار ناشایست ما، نعمت هایت را باز مگیر و تغییر مده.
و لا تؤیسنا من روحك؛
و ما را از امداد و حمایت و لطفت مأیوس مگردان.
و لا تهنا بكرامتك؛
به بزرگواری خویش، ما را خوار مگردان.
و لا تضلنا بعد اذ هدیتنا؛
و پس از راهیابی به هدایت، ما را در گمراهی فرو مگذار.
وهب لنا من لدنك رحمة؛
و از جانب خویش رحمتی ویژه به ما ارزانی دار.
انك انت الوهاب؛
همانا تو بخشش ها و الطاف بسیار داری.
اللهم اجعل قلوبنا سالمة؛
بار الها! قلب هایمان را سالم (فاقد كبر و شقاوت و...) قرار ده.
و ارواحنا طیبة؛
[ صفحه 240]
و روحمان را پاكیزه.
و السنتنا صادقة؛
و زبانمان را صادق و راستگو
و ایماننا دائما؛
و ایمانمان را همیشگی و پایدار
و یقیننا صادقا؛
و یقین ما را راستین.
و تجارتنا لا تبور؛
و داد و ستدمان را (در میدان عمر) بارور و بی شكست قرار ده!
ربنا آتنا فی الدنیا حسنة؛
پروردگارا! هم در دنیا به ما نیكی عطا كن.
و فی الآخرة حسنة؛
و هم در آخرت.
و قنا عذاب النار. [2] .
و ما را از فرو افتادن در آتش دوزخ نگاهدار!
نیایشی دیگر
مردان خدا، در هنگام تلاش و استراحت، اندوه و شادی، سختی و آسانی و... از یاد خدا و نیایش با او غافل نمی مانند.
امام باقر (ع)، علاوه بر نیایش ها و دعاهای پر محتوایی كه پس از نمازها و در دل شب، به درگاه خدا عرضه می داشت، حتی به هنگام استراحت و خوابیدن نیز خویش را در محضر او می دید و با محبوب خود، راز و نیاز می نمود و می گفت:
بسم الله الرحمن الرحیم.
به نام خداوند بخشنده ی مهربان
اللهم انی اسلمت نفسی الیك؛
بارالها! جانم را به پیشگاهت تسلیم داشته (سراپا رام و فرمانبر توام)
[ صفحه 241]
و وجهت وجهی الیك؛
تمام توجهم را به سوی تو معطوف داشته ام.
و فوضت امری الیك؛
سامان همه ی امورم را به تو واگذار كرده (از تو انتظار سامان بخشی دارم).
والجأت ظهری الیك؛
به لطف و امداد تو تكیه دارم و پناه آورده ام.
توكلت علیك رهبة منك؛
بر تو توكل دارم در حالی كه از مخالفت با فرمان هایت بیمناكم.
و رغبة الیك؛
و به نعمت ها و لطف تو امیدوارم و به آن ها چشم دوخته ام.
لا منجی و لا ملجأ منك الا الیك؛
هیچ جایی برای نجات و هیچ پناهگاهی نیست (كه به هنگام نافرمانی تو به آنجا گریزیم) جز به سوی خود تو!،
آمنت بكتابك الذی انزلت؛
به كتاب آسمانی ای كه فرو فرستاده ای.
و برسولك الذی ارسلت. [3] .
و نیز به پیامبری كه مبعوث داشته ای، ایمان دارم.
امام (ع) پس از این راز و نیاز عارفانه، مشغول تسبیح حضرت زهرا (س) می شد كه آن چیزی جز ذكر «الله اكبر» و «الحمد لله» و «سبحان الله» نیست.
اگر در مضمون نیایش فوق تأمل شود، تناسب مطالب آن با هنگام خواب، آشكار می گردد؛ چه، خواب، نمودی است از مرگ، و لحظه ی خوابیدن، لحظه ای است كه می تواند شباهت های زیادی به لحظه ی مردن آدمی داشته باشد. لحظه ای كه باید تلاش های گذشته را كنار نهاد و تسلیم خاموشی و بی ارادگی شد و قدم در میدانی گذاشت كه انسان قادر به جلب منفعت برای خویش یا دفع زیان از خود نیست. و آدمی به شدت خود را نیازمند حامی و نگاهبان می بیند.
[ صفحه 242]
این جا است كه امام باقر (ع) نفس خویش را تسلیم پروردگار می بیند، توجه خود را تنها به جانب او قرار می دهد، سرنوشتش را به خدا تفویض می كند و.. سرانجام به حقانیت كتاب الهی و رسالت پیامبر (ص) دوباره و چند باره اقرار می كند.
امروز در پرتو علوم تربیتی، تأثیر سازنده ی این افزارها - آن هم در لحظات حساس زندگی - تبیین شده است، و بر اهل دانش و بینش مخفی نیست.
[ صفحه 245]
[1] الجنة الواقية، كفعمي 30؛ ائمتنا 1 / 383.
[2] ائمتنا 1 / 382 از الجنة الواقية للداماد.
[3] مفتاح الفلاح 212؛ ائمتنا 1 / 382.